Arşiv belgeleri ve sözlü anlatımlara göre köyde Osmanlı döneminde dört eğitim kurumu faaliyet göstermiştir. Bunlardan üçü Rumca, biri ise Türkçe eğitim vermekteydi. Dönemin çok kültürlü yapısının bir sonucu olarak, genellikle karma eğitim uygulanmış; Türk okullarında Rumca, Rum okullarında ise Türkçe de öğretilmiştir. Bu durum, farklı cemaatlerin günlük hayatta birbirleriyle temasını ve kültürel etkileşimini artıran önemli bir unsur olarak değerlendirilebilir.
Monomatlı’da kalıntıları günümüze ulaşan ilkokul, 18. yüzyılda Georgios Keşişoğlu (1740–1797) tarafından inşa ettirilmiştir. Bu kurum, 19. yüzyılın sonlarında Panagioti Aseri (1850–1920) tarafından Aserios Scol adıyla yeniden inşa edilmiştir. Aseri’nin teşebbüsüyle okulda Rumca, Türkçe ve Arapça olmak üzere üç dilde eğitim verilmiş, öğretmenlerin maaşları da onun sağlığında bizzat kendisi tarafından karşılanmıştır. Ancak üç dilli eğitime yönelik bu yaklaşım, dönemin Fener Rum Patrikhanesi tarafından eleştirilmiş; Aseri’nin daha çok Rus Ortodoks Kilisesi’ne yakın durmasının sebeplerinden biri olarak görülmüştür.
Eğitim ve bayındırlık faaliyetlerinde bir diğer hayırsever şahsiyet ise Aşağıköy’den Kostantinos Keşişoğlu’dur (1836–1910). Türkçeyi ileri derecede bilmesi sayesinde, Osmanlı idaresi ve Türk ahali ile Rum cemaati arasındaki ilişkileri denge içerisinde yürütmüş; ortaya çıkan ihtilafları çoğunlukla sulh yoluyla çözmeyi başarmıştır. Bu tutumundan dolayı İstavri cemaati, vefatının ardından 13 Eylül 1918 tarihinde kendisini “köyün hayırseveri” olarak ilan etmiştir.
Türkçe eğitim veren okulun Karauçi’de bulunduğu, Rumca-Türkçe eğitim veren bir diğer okulun ise Galos’ta faaliyet gösterdiği kaydedilmektedir.
Panagioti Aseri (1850–1920), Monomatlı doğumlu olup, gençlik yıllarında Kırım’ın Kerç şehrine giderek ticaretle meşgul olmuş ve önemli bir servet edinmiştir. Zengin olarak köyüne döndüğünde, kazancını köprü, okul ve çeşme gibi kamusal yatırımlara yönlendirmiştir. Bu faaliyetleri, dönemin yerel hayırseverlik anlayışı ve cemaatler arası dayanışma çerçevesinde dikkate değer bir örnek teşkil etmektedir
