İSTAVRİ KARYESİ’NDE OSMANLI TAHRİR-İ NÜFUS DEFTERLERİ
Türkiye’de yürütülen nüfus hizmetleri, Osmanlı’dan günümüze kadar devam eden uzun bir tarihî geçmişe sahiptir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren asker toplamak ve vergi almak maksadıyla belirli periyotlarla tahrir yapılmış ve çeşitli kayıtlar tutulmuştur. Osmanlı’da modern anlamdaki nüfus hizmetleri, 1831 nüfus sayımından sonra Dâhiliye Nezareti bünyesinde Ceride-i Nüfus Nezareti (Sicili Nüfus Nezareti) ve bu işleri sancaklarda yürütecek Defter Nazırlıklarının kurulmasıyla başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin ilk nüfus sayımı kapı kapı, köy köy gezilerek H 1247/M 1831 yılında yapılmıştır. Sadece Müslüman erkeklerin yazıldığı bu sayımda kişilerin sosyal konumu, babası-kardeşi-oğlu, boyu, sakalı ve yaşı kayda geçirilmiştir. O dönem erkek nüfusun tespitinde önemli olan gerçek aile reisinin, vergi mükellefinin, askere gidecek kişinin ve nikâh mükellefiyetinin erkek yükümlülüğünde olmasıdır.
Kişilerin tanımında fiziksel özellikleri (boy, saç, sakal, göz, kaş…) verilmiştir. Sakal Niteliği: Kara sakallı, kumral sakallı, kır sakallı, köse/kûseç sakallı, müzellef sakallı, taze sakallı, sarı sakallı şeklinde verilmiştir. Bıyık Niteliği: Kara bıyıklı, ter bıyıklı, kumral bıyıklı, sarı bıyıklı, kır bıyıklı, şeklindedir. Eski belgelerde kişi tanımları yapılırken şu ifadeler yer alırdı: Alil: Hasta. Yekçeşm: Tek gözlü. Hafidi: Torunu. Ter bıyık: Henüz çıkmamış bıyık. Müzellef sakal: Yüzünde yeni yeni tüyler çıkan. Şabb-ı emred: Bıyığı, sakalı henüz çıkmamış genç. Mahlık: Aylık. Mühtedi: Dinini değiştirip Müslüman olmuş. Emeksiz: Üvey evlat. Monla-Molla: Arapça Mevlâna. Eskiden büyük âlimlere verilen isim, büyük kadı, efendi, hoca, medrese talebesi.
1831 yılında yapılan ilk genel nüfus sayımından sonra 1835, 1844, 1852, 1856, 1866, 1876, 1881/82 ve 1905 tarihlerinde bölgesel veya genel nüfus sayımları yapılarak, kayıtların güncel tutulmasına çalışılmıştır.
Ortaya çıkan ihtiyaçlara göre şekillenen nüfus kayıt sistemi, çeşitli aşamalardan geçmiştir. Bu çalışmada Osmanlı’daki nüfus kayıt sistemi “Klasik Tahrir Kayıtları Dönemi”; “Özel Amaçlı Nüfus Kayıt Dönemi” ve “Genel Amaçlı Nüfus Kayıt Dönemi” olarak üç farklı döneme ayrılarak, nüfus hizmetlerinin incelenmesine yeni bir yaklaşım getirilmiştir.
Kayıt sistemindeki değişim, nüfus teşkilatının gelişimiyle de paralellik göstermiştir. Başlangıçta nüfus hizmetlerini yürüten Ceride-i Nüfus Nezareti, 1884’te Nüfusu Umumiye Müdüriyeti’ne dönüştürülmüştür. Bu birim 1889 tarihinde Sicili Nüfusu Ahali İdareyi Umumiyyesi olmuş, 1914 yılında Nüfus Müdüriyeti Umumiyyesi adıyla yeniden revize edilmiştir. 1905 yılında yapılan genel nüfus yazımıyla oluşturulan kayıtlar ve 1914’te yeniden düzenlenen Sicil-i Nüfus Kanunu, cumhuriyet dönemindeki nüfus hizmetlerinin temelini oluşturmuştur.
Bu çalışmamda, 1835 nüfus sayım sonuçlarından sadece Türk ve Müslüman nüfus kayıtlarına ulaşabildim. Bu tarihlerde yapılan sayımlarda sadece erkekler sayılmakta, kadın ve çocuklar ise sayılmamaktaydı. Buradaki esas, erkeklerin askere gitmesiydi. Daha sonraki sayımlarda tüm hane halkları teferruatlıca sayılmıştır. 1835’te yapılan sayımın sonuçlarına göre 30 hanede 184 erkek ve 8 misafir bulunmaktadır. Bu da köyümüzde yaklaşık 400 Türk ve Müslümanın yaşadığını gösterir. Bu sayımda adı geçen kişilerin günümüzdeki soyları bulunamamıştır. Bu isimlerden bazıları şöyledir: Durmuş, Memiş, Dursun, Halil, Arif, Nasuh, Karamustafa, Ali, Feyzi ve Raşid’dir. Burada Türk tanımının Osmanlı’ya vatandaşlık bağı ile bağlı tüm Müslüman azınlıkları temsil ettiğini ifade etmek isterim.
1856 yılına ait kayıt detayları elimde olmasa da bulabildiğim özet çalışmaya göre o dönemde İstavri’de dört semtte (Merkez, Aşağıköy, Monomatlı, Mehelle) ve 26 mahallede bulunan 296 hanede 1480 kişi yaşamaktaydı. Din temelli bir ayrıştırma yaptığımızda bunların 300-400 kişisi Müslüman, 280-380 kişisi gizli Hristiyan ve 800 kişisi de Hristiyan’dı diyebiliriz. Genellikle bu semt ve mahalleler orada ilk oturanın ismi ile anılmaktadır. (Ek-26)
1876 yılına ait nüfus kayıtlarında ise 148 hanede 373 kişi yaşamaktadır. Bu rakamlardan aradan geçen 20 yılda Müslüman sayısında bir değişiklik olmadığını anlıyoruz. (Doç. Dr. Kemal Saylan)
1905 tarihli nüfus kayıtlarına göre ise İstavri’de yine dört mahalle ve 206 hanede 1.083 kişi yaşamaktaydı. Bunlar 28 hanede 170 Müslüman, 43 hanede 199 gizli Hristiyan ve 135 hanede 714 Hristiyan’dır. 1905 kayıt detaylarını Ek-24’te görebilirsiniz.
Osmanlı döneminde hayvan varlığımızın vergilendirilmek amacıyla sayımı yapılmıştır. Kemal Saylan’ın yazılarından 1876 sayımında Uğurtaşı’nda 10 at, 25 eşek, 24 öküz, 25 inek, 975 keçi ve 635 koyun olduğu görülmektedir.
